Chùa Viên Giác
Một hôm, từ phương xa, chàng trai trẻ trở về, mang theo ít nhiều cát bụi. Chàng buộc ngựa trước cây tùng, ngước mắt nhìn tòa lâu đài xinh đẹp với bức tường vàng bạc vây quanh. Chàng mỉm cười và thong thả bước vào, tự nhiên như bước vào nhà một kẻ thân. Nàng đang tiếp chuyện với hai bậc vương tôn công tử và đang sung sướng tự hào nghe họ ca tụng tài sắc của nàng. Nàng hát, nhưng khi thấy chàng bước vào, nàng ngưng lại.
Đối diện với chàng, đối diện với nụ cười trầm tĩnh và bao dung của chành, nàng cảm thấy mất hết tự hào. Nàng ngượng ngịu. Nàng thấy như mình muốn khóc. Hai giọt minh châu từ mắt nàng xuất hiện rơi xuống và biết mất trong lòng đất. Hai vị công tử thấy đôi mắt nàng tự nhiên trở thành đục mờ, xấu xí. Cho nàng là phù thủy, họ ghê sợ ra về.
Nhà nàng ở trên mái đồi, đằng trước có một cây tùng quanh năm xanh tốt. Nàng chỉ còn có một mẹ già. Nhà tranh vách đất. Hai mẹ con sống một cuộc đời không mấy sung túc. Mẹ nàng đã già yếu lắm.
Vào những buổi chiều mát mẻ, bà đi nhặt củi hoặc đi hái một vài thứ rau, thứ lá về để nàng nấu thành một thứ canh tập tàng. Bà chỉ có thể làm được bấy nhiêu công việc. Còn nàng thì thức khuya dậy sớm, cuốc xới mảnh vườn. Ba ngày một lần nàng đem rau trái xuống chợ đổi lấy gạo và thức ăn.
Khắp làng không ai không nghe tiếng nàng hiền thục, hiếu thuận, siêng năng, dịu dàng, thuần cẩn. Nàng là một người con gái đức hạnh hoàn toàn. Nhưng tiền nghiệp đã bắt nàng có một đôi mắt mờ đục và điều đó đã làm cho nàng đau khổ.
Nếu đôi mắt của nàng trong và đẹp, nàng sẽ là cô gái xinh đẹp nhất làng. Tóc nàng xanh tốt và chảy xuống trên đôi vai tròn. Màu trắng hồng trên da mặt nàng là màu của trái hồng đào mùa hạ và miệng nàng nở hoa khi nàng nói… Ôi cặp mắt tai ác! Mỗi khi nhìn vào gương, nàng không thể không buồn cho số phận mình. Các chàng trai trong xóm không buồn để ý đến nàng. Nàng thấy họ chỉ theo đuổi những cô gái có đôi mắt trong. Ôi! Những người có đôi mắt trong! Họ là những người có hạnh phúc hoàn toàn. Nàng thấy số phận mình hẩm hiu và nàng khóc.
Nhưng vào một buổi sáng mùa thu kia, có một chàng trai trẻ xuống ngựa ở chân đồi. Chàng buộc cương ngựa nơi gốc tùng già và thong thả bước vào nhà nàng. Chàng có dáng dấp của một thư sinh, vầng trán cao, hai mắt sáng, một chiếc cằm vuông cương quyết và một nụ cười bất diệt trên môi. Nàng đặt rổ nhìn lên và e thẹn. Nhưng chàng trai trẻ đã bình thản chào nàng, lễ phép và thân mật. Nàng đi ra nhà sau pha một ấm trà và đem ra mời chàng uống. Chàng nói, chàng từ phương xa lại vì chàng đã nghe nói chuyện về nàng. Giọng chàng trong, ấm, thân mật và giản dị. Dưới cái nhìn bao dung của chàng trai trẻ, nàng sung sướng ngồi nghe, ngoan ngoãn như đứa trẻ thơ ngồi nghe anh kể chuyện. Nàng không còn e lệ, nàng cảm thấy mến chàng. Hình như giữa hai người có những dây liên hệ ở tiền kiếp.
Chàng mở khăn gói và nàng thấy một chồng sách nhỏ cũ kỹ, có cuốn đã bị mọt ăn. Chàng lấy ra một cuốn mỏng và trao cho nàng. Đây là cuốn sách quý sẽ làm cô sung sướng. Chỉ có những con người như cô mới có cơ hội được cầm trên tay những cuốn sách thần như cuốn sách này.
Rồi chàng cẩn thận căn dặn nàng phương pháp dùng sách. Chàng dặn, tối nay trước khi đi ngủ nàng phải thắp đèn đọc sách và mỗi khi lật trang hãy nghĩ đến chàng. Nếu có gì xuất hiện trên trang sách, nàng hãy giữ lấy, để vào dưới gối nàng và đi ngủ. Mắt nàng rồi sẽ trong và nàng sẽ đẹp.
Nàng sẽ đẹp, mắt nàng sẽ trong. Ôi! Sao mà dễ dàng quá thế! Nhưng nàng không nghi ngờ bởi vì nhìn vào mắt người trai trẻ, nàng biết ngay rằng chàng không nói dối. Dặn dò xong chàng đứng dậy và cáo biệt: “Để có dịp nào thuận tiện tôi sẽ lại thăm cô. Tôi sẽ sung sướng khi nhìn thấy cô sung sướng”.
Và chàng đi. Nàng ngẩn ngơ, muốn lưu chàng ở lại trong chốc lát nhưng nàng nói không nên lời. Cuộc gặp gỡ chỉ trong giây lát, nhưng sao nàng thấy yêu mến chàng trai trẻ lạ thường. Nàng biết rõ rằng nguồn yêu mến đang khai mở trong lòng nàng hết sức trong sạch, đó không phải là một thứ tình cảm e thẹn của một người con gái đứng trước một người con trai mơ ước. Không, đó là một thứ tình tự nhiên hơn, thẳng thắn hơn và cũng dịu ngọt hơn nhiều.
Thủa bé nàng cũng được theo đòi đôi chút bút nghiên nên nàng sẵn có cảm tình ngay với giấy mực. Tối hôm ấy, nàng đốt đèn đọc cuốn sách cũ kỹ kia với một tâm trạng an lành. Mở ngay trang đầu ra là nàng đã nhớ tới chàng. Sách chứa đựng những điều giản dị mà thắm thiết vô cùng. Lời sách có lẽ là để nói riêng với nàng, đặc biệt cho tâm sự nàng. Và mỗi lần lật trang, nhớ người trai trẻ, nàng cảm động đến gần rơi nước mắt.
Khi đọc đến gần nửa quyển, nàng ngạc nhiên thấy chữ trong tranh hình như chuyển động. Hai chữ cuối như phát ra ánh sáng và trong chốc lát hai viên minh châu xuất hiện trên đó, long lanh như hai giọt sương dưới nắng bình minh. Nàng cầm hai viên ngọc đó lên và biết ngay đó là một thứ ngọc vô ngần quý giá. Nàng vội vàng gấp sách theo lời dặn trước, đặt hai viên ngọc dưới gối nàng và tín cẩn buông màn an giấc. Bao nhiêu hình ảnh diễn tiếp trong giấc mơ nàng. Sáng ấy, nàng thức dậy khi chim bắt đầu ríu rít. Nàng lật gối nhìn, hai viên minh châu không còn nữa. Nàng hơi nghi hoặc, tưởng tất cả những gì đã xảy đến hôm qua chỉ là một giấc mộng. Nhưng không, cuốn sách cũ còn kia, trên án thờ tổ tiên. Nàng nhìn đăm chiêu cuốn sách cho đến khi nghe tiếng mẹ nàng dịu dàng nhắc nàng đã đến lúc sửa soạn rau tươi đi bán. Nàng vâng lời mẹ xếp cải, rau và hoa thành một gánh, mặc chiếc áo nâu thường lệ, chào mẹ rồi xuống đồi.
Hôm ấy, gánh rau cải bán rất chóng và nàng ngạc nhiên nhận thấy rằng mọi người trong khi mua rau đều nhìn nàng chòng chọc. Chắc hẳn nàng đã để một lớp nhọ trên mặt. Nàng nghĩ thế và luôn luôn đưa vạt áo lên lau mặt khi vắng bóng người. Nàng không đem theo chiếc gương con, thành thử nàng không biết vết nhọ kia ở nơi nào mà chùi cho sạch.
Về đến nhà, nàng vui vẻ cất quang gánh và vội vàng đi tìm cái gương nhỏ. Nàng kinh ngạc làm sao khi thấy trong gương đôi mắt mình đã thay đổi hoàn toàn. Mắt nàng không đục mờ như trước, mà trái lại trong trẻo lạ thường. Tròng đen lay láy nổi bật trên màu trắng không tỳ vết. Mắt nàng đã sáng, đã đẹp, đã vô cùng linh hoạt. Mắt nàng đã phản chiếu được tâm hồn nàng. Mắt nàng là cửa sổ để mọi người nhìn vào tâm hồn trong sáng và đức hạnh của nàng. Nàng nhớ đến người trai trẻ, chìm đắm trong hân hoan không bờ bến, nàng lại gục xuống khóc, sung sướng và thổn thức trong vòng tay mẹ nàng. Nhưng có hề chi, những giọt nước mắt kia chỉ làm cho mắt nàng thấm nhuận, linh hoạt và kỳ ào thêm lên.
Bắt đầu từ hôm ấy, cuộc đời nàng trở nên tươi đẹp hơn bội phần. Người trong thôn xóm ca tụng nàng. Các chàng trai trẻ bắt đầu để ý tới nàng. Rau và hoa của nàng bán mau hết nhất chợ. Các chàng trai thôn xóm luôn luôn tìm cách gánh củi, gánh nước hộ nàng khi họ tìm được dịp giúp đỡ nàng. Nàng cám ơn họ và trong những buổi tối sáng trăng, nàng đã cất giọng hát cho bọn trai làng tụ tập dưới hiên nhà nàng nghe. Từ trước, ít ai được nghe nàng hát như vậy và mọi người đều kinh ngạc nhận thấy rằng tiếng hát của nàng làm chìm đắm cả mọi người trong thế giới kỳ diệu của âm thanh, của tình cảm. Nàng hát hay quá. Chẳng bao lâu, tài sắc của nàng vang dội khắp nơi, khắp xóm. Ngựa xe tấp nập lui tới nhà nàng. Có những chàng công tử đến làm quen và tặng nàng toàn những ngọc ngà châu báu. Có những bậc vương tôn đến thăm nàng và xây tại chỗ cho nàng một lâu đài diễm lệ. Có những hoàng tử đến viếng nhà nàng và truyền xây quanh nhà nàng một bức tường xếp bằng những thoi vàng, thoi bạc. Có những nhà vua trẻ tuổi đến trò chuyện với nàng và khi ra về đã trồng tặng nơi vườn nàng những cây cành bằng vàng, lá bằng ngọc. Nàng giàu có và sung sướng tuyệt vời.
Nhưng bắt đầu từ thời gian ấy, tính tình nàng biến đổi, nàng ít tiếp xúc với xóm giềng, với những người trong xóm. Nàng thờ ơ với những chàng trai thôn làng hiền lành và chất phác. Nàng đã nhìn họ lạnh nhạt như trước kia họ đã nhìn nàng. Một ít tự hào nảy sinh trong mắt nàng và trong tâm niệm nàng. Nàng ý thức rằng nàng đẹp và rất hài lòng khi nhận thấy mình đẹp.
Một hôm, từ phương xa, chàng trai trẻ trở về, mang theo ít nhiều cát bụi. Chàng buộc ngựa trước cây tùng, ngước mắt nhìn tòa lâu đài xinh đẹp với bức tường vàng bạc vây quanh. Chàng mỉm cười và thong thả bước vào, tự nhiên như bước vào nhà một kẻ thân. Nàng đang tiếp chuyện với hai bậc vương tôn công tử và đang sung sướng tự hào nghe họ ca tụng tài sắc của nàng. Nàng hát, nhưng khi thấy chàng bước vào, nàng ngưng lại. Đối diện với chàng, đối diện với nụ cười trầm tĩnh và bao dung của chành, nàng cảm thấy mất hết tự hào. Nàng ngượng ngịu. Nàng thấy như mình muốn khóc. Hai giọt minh châu từ mắt nàng xuất hiện rơi xuống và biết mất trong lòng đất. Hai vị công tử thấy đôi mắt nàng tự nhiên trở thành đục mờ, xấu xí. Cho nàng là phù thủy, họ ghê sợ ra về.
Chàng đứng nhìn nàng, thương hại. Chàng an ủi nàng và nói cho nàng biết có thể giúp nàng lấy lại cặp mắt đẹp trong như xưa. Nàng cho hay rằng sự có mặt của chàng sẽ làm cho nàng ngượng ngịu, mất hết tự do và đó là nguyên nhân cho sự phục hồi của đôi mắt kia. Chàng dịu dàng hứa là tuy thương yêu nàng, chàng sẽ không bao giờ trở lại thăm nàng lần nữa. Bởi vì hễ thấy mặt chàng là y như phép lạ không còn linh nghiệm. Đứng trước con người đã từng ban sắc đẹp cho mình, nàng không thể còn giữ được tự hào như khi mặt trăng tròn trĩnh đã lên thì ngàn sao chung quanh không còn chiếu sáng. Chàng dặn nàng hãy đọc lại cuốn sách và nếu hai viên minh châu xuất hiện thì nàng hãy nhặt lấy và đặt dưới gối nàng như trước. Xong chàng theo nàng đưa chàng đi thăm vườn tược cửa nhà và tỏ vẻ mừng cho nàng có một nếp sống sung túc an nhàn. Và chàng nhìn nàng rất lâu trước khi từ biệt. Tuy tâm hồn biến đổi nhiều nhưng người con gái vẫn thấy rung động sung sướng trước cái nhìn êm ái cao cả và bao dung của chàng trai trẻ.
Chàng lên ngựa từ biệt ngay chiều hôm đó. Nàng đóng chặt cửa phòng không cho ai gặp mặt và nóng ruột đợi bóng tối trở về. Nàng đọc lại cuốn sách cũ và phép lạ hiển hiện lần thứ hai. Mắt nàng trở nên trong như nước hồ thu làm chìm đắm biết bao chàng trai si dại.
Tuy nhiên, một hôm nọ phép lành tự nhiên hết hiệu nghiệm. Đó là vào khoảng đầu giờ ngọ, lúc nàng đang chủ tọa một buổi tiệc tại hoàng cung. Trong buổi tiệc đó có mặt nhiều vương tôn và công tử. Hai viên minh châu rơi xuống, không hiểu vì sao và lại biến vào lòng đất. Mắt nàng xấu lại. Mọi người cho nàng là phù thủy, bỏ tiệc ra về để lại cho nàng một niềm đau khổ không bờ bến. Nàng thất thểu ra khỏi hoàng cung, không ngựa, không xe, lang thang đi mãi cho đến chiều tối và cuối cùng lạc vào một làng nhỏ hẻo lánh miền rừng. Nàng gõ cửa một căn nhà sàn mộc mạc và kinh ngạc nhận thấy người ra mở cửa chính lại là chàng trai trẻ quen thuộc ngày xưa. Nàng òa lên khóc. Chàng hỏi lý do. Nàng kể lại mọi việc và rất thắc mắc không hiểu vì sao sự tình xảy ra như vậy. Chàng lặng nghe và chợt hiểu: thì ra người ta đã quá hâm mộ nàng và đã họa hình nàng treo trên các nẻo đường đế đô để chào mừng nàng. Và đúng vào giờ ngọ, chàng đã vô tình trông thấy hình nàng treo nơi cổng một dinh thự to lớn ở địa phương. Có lẽ vì vậy mà phép màu không còn linh ứng và đôi mắt nàng trở lại thành xấu xí như cũ. Chàng hứa là chàng sẽ đi xa, đi thật xa để không còn trông thấy hình nàng treo trên các nẻo đường đất nước và như thế là để bảo đảm hạnh phúc cho nàng. Chàng nói với nàng là chàng có thể làm bất cứ điều gì miễn là để cho nàng sung sướng. Và chàng đưa nàng về tận nhà nàng, dặn nàng làm lại phép xưa và từ biệt nàng.
Nàng đóng cửa phòng và suy nghĩ lo lắng. Biết chàng có giữ lời hứa chăng? Nếu lỡ ra chàng nhìn thấy nàng một lần nữa thì uy tín của nàng sẽ hoàn toàn tiên tan. Thiên hạ sẽ dị nghị, cho nàng là phù thủy gạt đời và sẽ không còn một ai tin tưởng được nàng. Người nữ tỳ của nàng thấy nàng buồn, lo lắng hỏi thăm. Trong lúc khổ đau, nàng đã thổ lộ tâm sự của nàng. Con tỳ nữ bàn cách ám hại chàng để dứt trừ hậu hoạn. Nàng hoảng sợ, ngần ngừ không dám. Nhưng con tỳ nữ nói mãi làm nàng xiêu ý. Còn có sự hiện hữu của chàng bên cạnh nàng thì hạnh phúc của nàng còn bị đe dọa. Cuối cùng nàng muốn diệt trừ chàng. Nàng bàn mưu với con tỳ nữ suốt một đêm và rốt cuộc, người tỳ nữ quái ác vì muốn làm vừa lòng chủ, sáng hôm sau đã tìm tới tận nhà chàng và bằng kế tặng thực phẩm, đầu độc được chàng.
Chàng đã chết khi chưa kịp đi xa như đã hứa với nàng. Trong khi ấy, sự an tâm đã tạm đến với nàng trong tòa lâu đài diễm lệ. Nhưng một thời gian sau đó, dù đôi mắt có đẹp, dù được mọi người theo đuổi ca tụng, nàng vẫn cảm thấy một cái gì đè nặng trên tâm hồn. Nàng không còn an tâm nữa. Nàng thao thức, khổ đau. Cuối cùng nàng không chịu nổi nữa. Một ngày kia, nàng bỏ lâu đài tìm đến nhà chàng. Ngôi nhà sàn vẫn còn đó im lìm bên khóm rừng thưa. Chàng đã chết, chỉ người lão bộc của chàng ra tiếp nàng. Người lão bộc có thấy nàng một lần rồi và đã hiểu qua những sự tình đã xảy ra. Lão đưa nàng đi thăm mộ chàng bên dòng suối xanh và khi trở về nhà đã dọn cơm mời nàng. Nàng hỏi thăm về chàng. Lão cho biết rằng hai viên ngọc là công trình của bao nhiêu năm tinh luyện, là kết tinh của tất cả tinh hoa và thể phách chàng.
Chàng đã từng nói với lão rằng nếu có thể làm cho nàng sung sướng thì chàng sẽ không bao giờ tiếc rẻ một cái gì, dù đến bản thân chàng. Người lão bộc lại nói rằng khi chàng gần chết, chàng đã biết rõ tại sao chàng chết và chàng có nói là nếu chàng còn có viên ngọc nào quý nữa, chàng cũng sẽ cho nàng. Cô gái đã khóc mướt và đã nhận thức sự tàn ác xấu xa của mình. Để an ủi nàng, lão cho nàng nhìn lại hình chàng do chính tay lão vẽ… Lần này khi nàng nhìn thấy hình chàng, thì phép màu lại mất ứng và hai mắt minh châu lại trở về lòng đất.
Nàng đau khổ điên cuồng cắm đầu chạy miết về tòa lâu đài. Nàng nguyền rủa tất cả những gì nàng trông thấy. Khi gặp người tỳ nữ nàng lại khóc to hơn. Khóc vì chàng một phần, nhưng cũng khóc vì phép màu lần này lại bị tan vỡ. Con tỳ nữ nói với nàng từ đây phép màu sẽ không còn linh nghiệm nữa vì hai viên minh châu kia, tinh anh của chàng, đã vĩnh viễn trở về với chàng dưới lòng đất “nhất định chàng sẽ oán giận, cô ơi! Và em tin rằng phép màu của chàng trao cho sẽ không thể nào còn hiển hiện lần này”. Nàng nức lên, thổn thức. Dù sao, người con gái vẫn tiếc cuộc sống hiện hữu của mình. Nàng vẫn khóc cho nàng trước đã.
Tuy nhiên, trước khi đi ngủ, nàng vẫn thử thực hành phép cũ. Nàng đọc sách lần này mãi đến trang chót mà cũng vẫn chưa thấy hai viên minh châu xuất hiện. Nàng bắt đầu tin lời của đứa tỳ nữ. Nước mắt nàng thầm lặng chảy. Nhưng khi đọc đến hai chữ cuối cùng, nàng ngạc nhiên thấy hai viên minh châu lại xuất hiện, lóng lánh trên lòng trang sách. Nàng cầm lấy hai viên ngọc trên mà lòng nửa buồn đau, nửa sung sướng: “Chàng ơi, lòng em thì đen bạc, mà tình chàng thì không bến không bờ”.
Thì ra, chàng trai trẻ nằm im trong lòng đất, vẫn mỉm cười không chịu thu về hai viên minh châu đã tặng cho nàng.
Phương Bối, 1961Theo: Thư Viện Nhất Hạnh
